سرچشمه فکری امنیت غذایی به بحران غذا در جهـان در اوایل دهه ۱۹۷۰ و حتی پیش از آن اعلامیه حقوق بـشر در سال ۱۹۴۸و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و میثاق بین المللی حقوق مـدنی و سیاسـی بـر میگردد. در انتهای ۱۹۶۰ جهان بـا خطـر کمبود شدید غذا و قحطـی روبـرو گردیـد و در ایـن راسـتا کنفرانس جهانی غذا در سال ۱۹۷۴ مسئله امنیت غـذایی را با این تعریف مورد توجه قرار داد:
«عرضه متمرکز کالاهای اساسی غذایی به منظور بهبود مداوم مـصرف غـذا و خنثـی کردن اثرات ناشی از نوسانات تولید و قیمت »
توجه دقیـق به این تعریف نشان داد که ابزار عمده تامین امنیت غـذایی عرضه مستمر کالاهای اساسی غذایی تلقـی مـیشـود. بـه عبارت دیگر این تعریف جواب مشکلات گرسـنگی و سـوء تغذیه را در حوزه عرضه میبیند.تجربیـات جهانی در سال های ۱۹۷۰ نشان داد که بهبـود عرضـه بـه تنهایی جوابگوی مشکل حل سوءتغذیه نیست. بهبود عرضه در این سالها با استفاده از تکنولوژی نوین بدست آمده بـود .
در سالهای ۱۹۸۰ در سایه تجربه و پژوهش بیشتر تحولات نظری وسیعی از امنیت غذایی پـیش آمـد و انعکـاس ایـن تحولات در تعریف زیر دیده می شود.
«دسترسی تمام مـردم در تمـام اوقـات بـه غذای کافی به منظور زندگی سالم و فعـال بـه طوریکـه در این تعریف دسترسی مصرف کننده به غذای کافی (سـیری سلولها) در تمام اوقات مورد تاکید اسـت و هـدف نهـایی از مصرف زندگی سالم و فعال یا به عبارتی سلامت جامعه می
باشد.» عامل اصلی عدم امنیت غذایی را می توان در رشد جمعیت و رقابت برای دسترسی به منابع محدود غذایی در کنار اقتصاد سیاسی و فشار تولیدکنندگان جهانی غذا ریشه یابی کرد و حاکمیت غذایی را در تراز بین المللی حق انتخاب سیاست غذایی و کشاورزی توسط هر کشوری با حفظ حقوق استفاده و مدیریت اراضی، سرزمینها، بذرها، دامها و تنوع زیستی موجود توسط مردم بومی هر کشور میداند.
جلبک هایی مانند اسپیرولینا از سالیان بسیار دور تا به امروز در مصارف غذایی کاربرد داشته اند و امروزه نیز به عنوان مکمل های طبیعی غذایی، در جهت تامین ترکیبات فعال مورد نیاز انسان ها و هچنین، تغذیه و پرورش دام های اهلی و آبزیان هم مورد استفاده قرار می گیرند. اسپیرولینا نوعی ریزجلبک به رنگ سبز – آبی است که به علت کیفیت تغذیه ای منحصر به فردی که دارد به عنوان یک ماده غذایی کامل شناخته می شود. به علت دارا بودن مقدار زیاد پروتئین (۶۰ تا ۷۰ درصد وزن خشک)، مقدار کم چربی، دارا بودن مقادیر بالای ویتامین ها بویژه ویتامین B۱۲، آهن، و همچنین وجود رنگدانه فایکوسیانین و اسید چرب ضروری گامالینولنیک اسید، در این ریزجلبک موجب شده تا به عنوان ماده غذایی با ارزش تغذیه ای بالا شناخته شود. تاکنون از پودر زیست توده ای اسپیرلینا به منظور تولید فراورده های غذایی مختلف از جمله سوپ، سس، اسنک، نوشیدنی، شکالت، آبنبات، بیسکوییت، نان، کیک و آرد غنی شده استفاده شده است. علیرغم کاربردهای وسیعی که اسپیرولینا دارد در کشورهای پیشرفته به ویژه در ایران هنوز در مراحل اولیه کار تحقیقات قرار دارد. تاکنون کشت آزمایشگاهی جلبک اسپیرولینا به منظور تولید صنعتی در ایران در مراکز علمی و پژوهشی کشور به مرحله اجرا رسیده است و بدین منظور گونه ی خالص جلبک اسپیرولینا از کشورهایی همچون اندونزی به ایران منتقل شده است و عملیات کشت و پرورش این جلبک با موفقیت به پایان یافته. از جمله کاربردهای ریز جلبک اسپیرولینا در صنایع غذایی که در ایران مورد بررسی قرار گرفته شده است عبارت اند از: غنی سازی ماست، بهبود فرمولاسیون بستنی، غنی سازی دسرهای حاوی شیر، استفاده از ریز جلبک اسپیرولینا به جای تخ مرغ در کیک اسفنجی، غنی سازی غلات، افزودن این ریزجلبک به خمیر نان و چندین موارد دیگر نیز هستند. اما با توجه به زمینه گسترده و کاربردهای بسیار این ریز جلبک و همچنین با توجه به خواص سرشاری که این ماده برای بدن انسان دارد به گونه ای که این ریز جلبک را یه ماده ی فراسودمند نامیده اند جا دارد که مطالعات و بررسی های بیشتری در این زمینه صورت بگیرد تا بتوان از این ریز جلبک به صورت گسترده تری در صنایع غذایی و تأمین امنیت غذایی بهره مند شد.
در این میان با شناسایی ارزش غذایی جلبک اسپرولینا می توان به نقش آن در حل بحران غذا پی برد. سیانوباکتر اسپیرولینا، به دلیل دارا بودن پروتئین و مواد مغذی کافی، مصرف خوراکی زیادی برای انسان دارد، علاوه بر آن از آنتی اکسیدانهای بی شماری نیز تشکیل شده است که از آن جمله میتوان به بتاکاروتن، فیکوسیانین، توکتوفترولها، اسیدهای چرب غیراشبا به ویژه اسید پالمیتولئیک،اسید لیئولئیک و گاما لیئولئیک اشاره کرد.به دلیل ارزش غذایی بالای اسپیرولینا، استفاده از این جلبک توسط مؤسسات دولتی برای پیشگیری از سوءتغذیه در دهه ۱۹۷۰ پیشنهاد شد، تا جایی که آنها پرورش اسپیرولینا را برای مبارزه با قحطی و سوء تغذیه راه اندازی کردند.اسپیرولینا همچنین به عنوان مکمل غذایی در طول مدت های فضایی طولانی توسط مدیریت هوا و فضای آژانس فضایی اروپا شناخته و توصیه شده است. تا به امروز مطالعات بالینی بی شماری بر روی حیوانات و انسان برای تعیین اثرات مفید آن به عنوان یک مکمل غذایی صورت گرفته است. اسپیرولینا یک مکمل غذایی کم هزینه و بدون عوارض جانبی است.
در حال حاضر اسپرولینا در مقیاس وسیعی کشت میشود،که این نشان دهنده ارزش اقتصادی بالای آن به عنوان منبع پروتئین است که قادر به پاسخگویی به نیازهای رژیم غذایی انسان و همچنین به دست آوردن سایر محصولات مصرفی انسان است. امروزه استفاده صنعتی و تجاری از جلبک اسپرولینا به عنوان مکملهای غذایی و آنتی اکسیدانها، داروهای ضدالتهاب و آنتی بیوتیکها درحال توسعه است. علاوه بر آن، اسپیرولینا به دلیل داشتن ترکیب بیوشیمیایی متنوع در فرآیندهای فناوری غذایی نیز مورد استفاده قرار میگیرد. از آن جمله میتوان به اسیدهای آمینه ضروری، ویتامینها به خصوص (B12) نمکهای معدنی، رنگدانه ها ،کارونوئیدها، فیکوسیانین ها و کلروفیلها ، اسیدهای چرب اشباع نشده از جمله اسیدهای چرب امگا ۲ و سایر ترکیبات زیست فعال و در بین عناصر مغذی میتوان به آهن، منگنز،روی و مس اشاره کرد. در واقع اسپیرولینا ۱۸۰% کلسیم بیشتر از شیر، ۵۱ %آهن بیشتر از اسفناج، ۳۱%بتا کاروتن بیشتر از هویج، ۶۷ %پروتین بیشتر از پنیر سویا دارد. سه گرم اسپیرولینا، فعالیت آنتی اکسیدانی و ضد التهابی بالایی را نسبت به بیشتر از پنج میوه و سبزی از خود نشان داده است و ۲۱برابر بهتر از زغال اخته،۶۰برابر بهتر از اسفناج و ۷۰۰برابر قوی تر از سیب است.
در بین ویتامینها، سیانوکوبالامین یکی از فراوانترین عناصر موجود در اسپیرولینا است(۲ تا ۶ برابر از کبد خام گاو غنی تر است) و علاوه بر این که منبع خوبی از آن است،۵۰، ۷۰ و ۱۲ درصد ویتامینهای B1 ،B2 و B3 و توکوفرول (ویتامین E )را در خود دارد. با توجه به جستجوی مداوم برای کیفیت بهتر زندگی و به تبع آن رژیم غذایی بهتر و همچنین تأمین امنیت غذایی در راستای پیشگیری موثر از بروز بحران غذا در جهان، غذاهای غنی شده به عنوان گزینه ای برای تسهیل در مصرف محصولات سالم به کتار میرود. تجزیه و تحلیل شیمیایی اسپیرولینا در سال ۱۹۷۰ آغاز شد و نشان داد که اسپیرولینا حاوی پیش ماده ویتامیتن A بالایی است، همچنین منبع غنی از ویتامین B12 میباشد و در درمان کم خونی مورد استفاده قرار میگیرد.
تأمین امنیت غذایی در جهان
طبق تعریف بانک جهانی امنیت غذایی زمانی حاصل میگردد که علاوه بر موجود بودن غذا و دسترسی به غذا، پایداری در دریافت غذا نیز ممکن باشد. کمک رسانی و بهبود وضع گرسنگی در کشورهای دچار بحران، یکی از چالش های جامعه بین المللی می باشد. غلبه بر بحرانهای اقتصادی و مالی یکی از عوامل کاهنده گرسنگی در کشورهای دچار فقر غذایی می باشد. تامین غذا برای جامعه جهانی باید با برنامه ریزی مدون و با حمایت همه جانبه همه کشور های جهان صورت پذیرد. این راهکارها باید با تخصیص منابع مالی کافی از طرف کشور های غنی ارایه شده و به با همکاری همه کشور های جهان به اجرا در آید. صرف‌نظر از اینکه بحران غذا و گرسنگی دقیقاً از چه زمانی شروع شده است، بررسی تاریخچه تجربه کمبود غذا و تجربه گرسنگی در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، دریچه‌ای به‌سوی مطالعه پارامترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی تاریخ به روی ما باز می‌کند و از این نظر بسیار ارزشمند است.
به‌طور کلی، اگرچه تمامی نقاط جهان قحطی و گرسنگی را تجربه کرده و با بحران غذا درگیرند، اما این معضل در غرب آفریقا بیشتر مشاهده میشود. همچنین، علیرغم بهبود بهره‌وری کشاورزی، گسترش زیرساخت‌های حمل و نقل و غیره، کمبود غذا و گرسنگی در سراسر جهان وجود دارد و متأسفانه روند آن روبه‌رشد است.
تعداد کسانی که با ناامنی غذایی شدید روبه‌رو هستند، از ۱۳۵ میلیون نفر از سال ۲۰۱۹ به ۳۴۵ میلیون نفر در سال جاری افزایش یافته است و در مجموع، ۵۰ میلیون نفر در ۴۵ کشور جهان در آستانه قحطی قرار دارند. درست به همان اندازه که نیاز به غذا در حال افزایش است، منابع تأمین غذا هم رو به اتمام هستند. برای آنکه برنامه جهانی غذا بتواند به اهداف خود در سال ۲۰۲۲ دست پیدا کند، به ۲۲.۲ میلیارد دلار بودجه نیاز دارد. اما با توجه به اینکه همه‌گیری ویروس، اقتصاد جهانی را متحول کرده است، شکاف بین نیازهایی که باید رفع شود و بودجه‌ای که در دست است، از همیشه بیشتر شده است. به هر حال، با توجه به اینکه در عصر حاضر، جهان در پیشرفته‌ترین و متمدن‌ترین وضعیت خود قرار دارد، چرا جهان از همیشه گرسنه‌تر است؟ بحران غذا در جهان به شکلی که امروزه مشاهده میشود، از ترکیب ۴ عامل مرگبار به وجود آمده است:
جنگ همواره بزرگ‌ترین عامل گرسنگی بوده و هست؛ ۶۰ درصد از گرسنگان جهان در مناطق جنگ‌زده زندگی می‌کنند. جنگی که در حال حاضر بین اوکراین و روسیه در جریان است، به‌خوبی نشان می‌دهد که جنگ چگونه می‌تواند مردم را با گرسنگی و بحران غذا مواجه کند. نزاع و جنگ، مردم را وادار می‌کند که خانه‌ها و سرزمین‌هایشان را ترک کنند و منبع درآمدشان را از بین می‌برد. تغییرات اقلیمی شدید، محصولات کشاورزی را از بین برده و مردم را در تأمین مواد غذایی موردنیازشان با چالش و سختی مواجه کرده است.
پیامدهای اقتصادی همه‌گیری ویروس کرونا، گرسنگی را به سطوح بی‌سابقه‌ای رسانده است. و در آخر، هزینه دسترسی به افراد نیازمند در حال افزایش است: هزینه‌ای که برنامه جهانی غذا برای تأمین غذا پرداخت می‌کرد، در مقایسه با سال ۲۰۱۹، به میزان ۳۰ درصد یعنی ۴۲ میلیون دلار در ماه افزایش یافته است.انتظار میرود که تقاضا برای غذا در سطح جهانی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۵۰ نزدیک به ۳۵ تا ۵۶ درصد افزایش پیدا کند؛ یعنی بیش از ۹میلیارد نفر در کمتر از ۴۰ سال. به همین ترتیب، جمعیتی که در معرض خطر گرسنگی قرار دارند هم افزایش ۱۷ درصدی خواهد داشت. این تخمین، چالش بزرگی برای سیستم غذایی جهان خواهد بود.
ما امروزه غذای کافی برای ۷ میلیارد نفر در اختیار داریم، اما از سوی دیگر نزدیک به یک میلیارد نفر از جمعیت زمین به دلیل فقر و توزیع نابرابر غذا، گرسنه هستند و یا از سوءتغذیه رنج می‌برند. برای این افراد و ۲ میلیارد نفر دیگری که تا سال ۲۰۵۰ در کره زمین زندگی خواهند کرد، باید تمهیداتی اندیشید.اگرچه رفع مشکل تولید می‌تواند به کاهش بحران غذا در آینده کمک کند، اما به‌تنهایی کافی نیست و باید راهکارهای دیگری هم به‌کار گرفته شوند.
نقش اسپرولینا در کاهش بحران غذا چیست؟
اسپیرولینا در قرن اخیر مصارف تجاری و کاربردهای مختلفی در صنایع از جمله صنایع غذایی دارد. به دلیل مواد مغذی، ویتامینهای سرشار و آنتی اکسیدانهای فراوان و عنصر آهن این ریز جلبک اهمیت بسیار زیادی در صنایع غذایی برخی کشوورها داشته است. نخستین کاربرد اسوپیرولینا برای استفاده در مصارف غذایی می باشد. قبایل بوومی در آمریکای جنوبی و آفریقا از اسوپیرولینا برای تأمین پروتئین استفاده می کنند. بحث مصرف اسپیرولینا به عنوان ماده ای مفید برای سلامت بشر، در اواخر دهه ۱۹۷۰ اسپیرولینا و اوایل دهه ۱۹۸۰ در پی درخواست های بحث برانگیز حول این موضوع صورت گرفت تقریباً انجام دهد ،
اهمیت غذایی اسپرولینا ریزجلبک ها به دلیل تعادل ترکیبات شیمیایی، منابع زیستی مهمی برای تولید محصولات و کاربردهای جدید بوده و می توانند به عنوان بهبود دهنده ی ارزش تغذیه ای غذاها وخوراک دام مورد استفاده قرار گیرند. آن ها حاوی مواد ارزشمند مانند اسیدهای چرب غیراشباع، رنگ دانه ها، آنتی اکسیدان ها، ترکیبات دارویی و دیگر ترکیبات فعال زیستی هستند مخلوط بی شماری از ریز جلبک ها را در فروشگاه ها به شکل های قرص، پودر، کپسول، پاستیل ها و مایعات به عنوان مکمل های غذایی می توان یافت. آن ها هم چنین می توانند با محصولات غذایی مثل پاستا، بیسکوئیت ها، نان، اسنک ها، آب نبات، ماست و نوشیدنی های غیر الکلی ترکیب شوند و اثرات سلامتی بخش نشان دهند. در کشور های آلمان، فرانسه، ژاپن، آمریکا، چین و تایلند شرکتهای تولید و توزیع کننده غذا فعالیت های جدی در زمینه فروش غذاهای عمل گر با ریز جلبک ها و سیانوباکتری ها انجام داده اند. قابلیت ترکیب توده ی زیستی ریز جلبک ها با سامانه های غذایی مشروط به نوع فرایند به کار برده شده و شدت آن مثل فرایندهای حرارتی و مکانیکی و طبیعت غذا مثل امولسیون، ژل، سامانه های خمیری هوادهی شده و هم چنین واکنش های بین ترکیبات غذایی پروتئین ها، پلی ساکارید ها، لیپید ها، قند و نمک ها می باشد .علاوه بر خواص رنگی و تغذیه ای، ترکیب ریز جلبک ها با غذاها ممکن است تغییرات معنی داری در خواص ریزساختاری و رئولوژیکی غذاها ایجاد کند غذاهاى فراسودمند به محصولاتى اطلاق مى شود که علاوه بر داشتن ارزش تغذیه اى، داراى اثرات درمانى و سلامت بخش براى مصرف کننده نیز باشند.افزودن توده زیستى جلبک به فراورده هاى غذایى سبب فراسودمند شدن آن ها مى شود. علت اصلى تحریک و تقویت رشد باکترى ها پس از افزودن زیست توده ى سیانوباکتر، غنى سازى تغذیه اى محیط پایه ى فراورده با اسیدهاى آمینه ضرورى و ویتامین ها گزارش شده است.
اسپرولینا یکی از نوید بخش ترین ریز جلبک ها می باشد که از سوی سازمان بهداشت جهانی به عنوان بهترین راه حل برای فردا و همچنین به عنوان غذای برتر اعلام گردیده است. فواید و برتری این ریز جلبک نسبت به سایر منابع غذایی گیاهی و دیگر جلبک ها بسیار زیاد و قابل توجه است. اسپرولینا پلاتینسیس غنی از مواد مغذی است. حاوی ۱۸ نوع اسید آمینه بوده و پروتئین های ان کیفیت بالایی دارند، همچنین شامل انواع ویتامین های B6 ،B12 ،B8 ،B2 بیشتر از جگر گاو E ،K ،A و عناصری مانند پتاسیم و آهن است. اهمیت استفاده از اسپرولینا به طور عمده به علت ویژگیهای تغذیه ای همچون میزان بالای پروتئین بر حسب ۶۰ تا ۷۰ درصد وزن خشک، ویتامین ها به ویژه ویتامین B12 و پیش ساز ویتامین A ، اسیدهای آمینه ضروری، مواد معدنی به ویژه آهن، رنگدانه های فایلکوسیانین و اسیدهای چرب ضروری به ویژه گامالینولینیک GLA است. ریزجلبک ها منابع غنی ترکیبات مغذی و رنگهای طبیعی هستند که در پی افزودن به فرآورده هایی مانند نان، بیسکوئیت، کیک و ژله، علاوه بر بهبود ارزش تغذیه ای باعث بهبود خواص فیزیکی آنها می شود. اسپیرولینا پلاتنسیس به دلیل محتوای پروتئین و رنگدانه های فایکوسیانین و فایکواریترین زیاد برای غنی سازی مواد غذایی استفاده دارد. کاربرد بالقوه اسپرولینا به عنوان اجزاء تشکیل دهنده ى غذایى براى بهبود خواص سلامتى بخش محصولاتى مانند مکمل هاى غذایى، نوشیدنى ها و شیرهاى تخمیر شده، غلات و محصولات نانوایى، دسرها، کیک ها و محصولات قنادى، بیسکویت ها، اسنک ها، سوپ ها، سس هاى سالاد و محصولات لبنى مانند بستنى، ماست، نوشیدنى هاى بر پایه لبنى و …به کار رفته است . از این جلبک به عنوان غذایی برای آینده یاد شده است زیرا قابلیت تولید مواد غذایی متراکم با کیفیت بالا در مقایسه با سایر جلبک ها کارآیی بیشتری دارد.نداشتن دیواره سلولزی است که باعث میشود جذب مواد مغذی بسیار راحت صورت گیرد. کم بودن میزان اسید نوکلئیک (کمتر از ۴ % ) اسپرولینا یکی از از برتری های این جلبک نسبت به سایر منابع پروتئینی مشابه میباشد.
اسپرولینا یک منبع عالی از پروتئین ها، بتاکاروتن، ویتامین های B و مواد معدنی مانند آهن است. این یک غذای شگفت انگیز به ویژه برای افراد کم تغذیه است. از این رو کشت آن در سطوح داخلی کشورهای در حال توسعه که بدترین قربانیان سوء تغذیه مزمن هستند نیز تشویق می شود. اسپیرولینا همچنین ثابت می کند که میزان اقتصادی خوبی برای آنها به ارمغان می آورد. اسپیرولینا یک مکمل غذایی پروتئین مغذی است و همچنین در ساخت چندین دارو و لوازم آرایشی استفاده می شود. کشت آن در مقیاس تجاری به آرامی با بسیاری از کشاورزان در هند، به ویژه در تامیل نادو، پیش میرود. اسپیرولینا هم برای اهداف تجاری و هم برای مصارف خانگی در مناطق خاصی که به شدت توسط سوء تغذیه مزمن و سایر بیماری های کمبود آسیب دیده اند، کشت می شود. کشت خانگی اسپیرولینا در سطح محلی بسیار سودمند است .
علاقمندان به تولید و پرورش اسپرولینا می توانند با تیم رویای جلبک پارس در تماس باشند و از نزدیک با خط تولید این جلبک بینظیر آشنا شوند.
